چاپ قرآن نفیس؛ فرصتی برای تبلور هنر ایرانی
گروه هنر: چاپ قرآن نفیس طی فرایندی کاملاً هنری و حرفه‌ای و حتی با صرف هزینه زیاد مجالی را فراهم می‌آورد تا اوج خلاقیت هنرمندان ایرانی همچون تذهیب‌کاران را در مراحل مختلف تولید و انتشار قرآن شاهد بوده و آن را به نمایش بگذاریم.
استاد طریقتی تاکنون تذهیب حداقل 22 قرآن نفیس را به عهده داشته، اما همچنان پرانگیزه و پویا در عرصه این هنر قرآنی فعالیت می‌کند و بزرگترین آرزویش اعتلای هنر تذهیب و بزرگترین دغدغه‌اش انتقال مؤثر تجارب حرفه‌ای این چند دهه از طریق برگزاری کارگاه‌هایی به شاگردانش است. با او در مورد هنر تذهیب و مشکلات و موانع بر سر راه این هنر و جایگاهی که این هنر در زمره هنرهای قرآنی دارد، گفت‌و‌گویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
ـ همواره نگرانی در میان هنرمندان تذهیب‌کار وجود دارد و آن اینکه گسترش تکنولوژی و استفاده از طرح‌های آماده تذهیب که از طریق فضای مجازی قابل استحصال است، قلم استاد تذهیب‌کار را تهدید می‌کند، نظر شما چیست؟
: باید واقع‌بینانه به این مسئله نگریست. به هر حال گسترش تکنولوژی و فناوری به ویژه آنچه که در حوزه نرم‌افزارهای رایانه‌ای شاهد آن هستیم، امری اجتناب‌ناپذیر است که نه تنها در حوزه هنرهای تجسمی، بلکه در همه حوزه‌ها و عرصه‌های فرهنگی و هنری تأثیرات خود را گذاشته است؛ اگر صحبت از هنر تذهیب است که باید گفت این هنر تنها با قلم هنرمند تذهیب‌کار و دمیده شدن روح و باطنی که از سر انگشتان او روی کاغذ نقش می‌شود، معنا پیدا می‌کند.
ـ چنین موضعی از سوی شما به این معنی است که طرح‌های تذهیبی که از طریق فضای مجازی، اینترنت و سایر نرم‌افزارهای رایانه‌ای تنها برای تسریع در کار اجرای تزئینات صفحات قرآن به کار می‌رود، از درجه اعتبار ساقط است؟
: اینها فاقد اعتبار هنری هستند، هر چند که ممکن است در طراحی بسیاری از این طرح‌های آماده از روی قلم استادان مجرب تذهیب الگوبرداری شده باشد که البته برای تولید قرآن‌هایی که در بازه زمانی کمی باید خروجی داشته باشند و منتشر شوند به کار می‌روند. این روند نیز قابل احترام است؛ چرا باید در بازار نشر قرآن، موازنه‌ای میان عرضه و تقاضا به وجود آید؟ اینکه می‌گویم فاقد اعتبار هنری است به سبب همان روح و جانی است که در جزء به جزء طرح یک اثر تذهیب وجود دارد؛ از قلم‌گذاری و دقت و ظرایفی که هنرمند تذهیب‌کار در ترسیم یک اثر تذهیبی به خرج می‌دهد و اوج خلاقیت خود را به کار می‌بندد و حتی رنگ‌گذاری آثار تذهیبی که با یک مقابله ساده میان آثار آماده و سهل‌الوصول از طریق مجاری که به آنها اشاره شد با آنچه که هنرمند تذهیب‌کار به آن می‌پردازد تفاوت محسوسی را در قیاس این دو نمونه به وضوح خواهید دید؛ رنگ‌های طرح‌های آماده فاقد آن جذبه لازم هستند، هر چند که ممکن است به واسطه تصحیح رنگ با استفاده از نرم‌افزارهایی همچون فتوشاپ، کار تمیزتری را به نسبت کار دستی هنرمندان در اختیار داشته باشیم. رنگی که استاد تذهیب‌کار به کار می‌گیرد پویا، زنده و جذاب است. شاید باید سابقه کار در زمینه تذهیب داشته باشید تا به آنچه که من در مورد تفاوت این دو نمونه از آن یاد کردم، واقف شوید.
ـ از دیگر دلایلی که ناشران برای انتشار قرآن‌های تولیدی خود به طرح‌های تذهیبی آماده روی می‌آورند چه نکته دیگری وجود دارد که می‌توانید به آن اشاره کنید؟
: به نظر من مهمتر از تسریع در روند اجرای یک قرآن و انجام مقدمات آن برای چاپ و انتشار که باید ملزومات و متعلقاتی همچون تذهیب و صحفه‌آرایی، جلد و شیرازه مناسب و استفاده از رسم‌الخطی مرسوم را برای آن در نظر گرفت، عمده مسئله‌ای که منجر به این می‌شود که ناشران در مرحله تذهیب و تزئینات و صفحه‌آرایی قرآن به سمت طرح‌های آماده بروند، مقرون به صرفه بودن آنها به سبب هزینه‌های جاری تولید است. اگر قرار باشد تذهیب فرایند هنری خود را با استفاده از مواد و متریال واقعی و سنتی طی کند، مراحل متعددی را پشت سر خواهد گذاشت که به این موارد باید دستمزد استاد تذهیب‌کار را نیز اضافه کرد که وقت‌گیر بودن فرایند تذهیب قرآن را نیز باید به این روند افزود و در نتیجه طی شدن هیچ کدام از این مراحل به نفع ناشر نیست.
ـ با این حساب باید توقع داشت که تذهیب به شکل سنتی و با استفاده از قلم استاد تذهیب‌کار تنها در زمینه تولید قرآن‌های نفیس به کار رود.
: باید دید هدف از تولید قرآن چیست. آیا تولید و انتشار قرآن تنها کاربرد خوانش و برگزاری محافل تلاوت را دارد و یا جنبه نمایشی و موزه‌ای که خاصیت آن به رخ کشیدن هنر فاخر ایرانی در رشته‌های گوناگون همچون خوشنویسی و تذهیب است.
ـ عده‌ای با این رویه و رواج آن مخالفند، یعنی تولید قرآن‌های نفیس با مختصاتی که شما نیز به آن اشاره کردید را از جمله عوامل مهجوریت قرآن می‌دانند؟
: نباید تا این درجه نسبت به رواج این مسئله بدبین بود. تولید قرآن‌های نفیس محلی مناسب برای به منصه ظهور رسیدن هنر ایرانی در خدمت قرآن است که معمولاً چنین جریان‌هایی با هزینه‌های شخصی افراد دغدغه‌مند صورت می‌گیرد؛ به هر حال بسیاری از افراد قرآن را با این نیت هدیه می‌گیرند که صرفاً از برکات این مصحف شریف در محیط منزل‌شان استفاده کنند و شاید قرآن‌های نفیسی که به ویژه خانواده‌های سنتی مجلدی از آن را روی طاقچه‌های خانه‌هایشان در اختیار دارند، کمتر برای خوانش و قرائت، تورق شود، اما به مراتب و در مناسبت‌های گوناگون از آن تیمن و تبرک می‌جویند.
ـ پس نظر شما این است که برای تولید قرآن‌هایی که هدف از انتشار آنها خوانده شدن و تورق بسیار زیاد است، به این دلیل که در شمارگان زیاد انتشار می‌یابند باید برای مقرون به صرفه بودن به سراغ طرح‌های آماده تذهیب رفت؟
: می‌توان برای صفحه‌آرایی این قرآن‌ها به سراغ طرح‌های آماده تذهیب رفت، اما نه با رجوع در فضای مجازی و مناسب‌سازی آنها با استفاده از نرم‌افزارهای رایانه‌ای همچون فتوشاپ، بلکه با رجوع به شخص تذهیب‌کار صاحب اثر که براساس اخلاق حرفه‌ای هم باید از او برای استفاده از طرح تذهیبی که قطعاً نسخه اورجینال و اصلی آن را شخصاً در اختیار دارد، کسب اجازه کرد و یا حتی خود او را در روند استفاده از طرح‌های تذهیبی به منظور پیاده‌سازی مناسب روی صفحه قرآن مورد نظر، دخیل کرد.
ـ تربیت شاگردان زیادی را در طول مدت فعالیت حرفه‌ای خود به عهده داشته‌اید که بسیاری از آنها هم‌اکنون جزء هنرمندان تراز اول هنر نگارگری و تذهیب هستند؛ در این مدت که به تدریس تذهیب مشغول بودید، مهمترین توصیه‌ای که به شاگردان خود کردید چه بوده است؟
: حفظ اصالت در زمینه هنر تذهیب، مهمترین توصیه‌ای است که من به دوستان هنرجو دارم؛ به این معنی که در نقوش به کار رفته در هنر خود به طرح‌های سنتی ایرانی توجه نشان دهند و از طراحی فرم‌هایی که اصالت ندارند در طرح تذهیب خود پرهیز کنند؛ چرا که گاه فرم و طرح‌هایی ناخودآگاه و با توجه به تخیل هنرمند تذهیب‌کار و الگوبرداری از طرح‌های بیگانه غربی وارد تذهیب می‌شود که اتفاقاً به سبب فراوانی اجرای این طرح‌ها، چیزی نمی‌گذرد که به کارگیری آنها مصطلح و باب می‌شود؛ لذا تحقق این امر مستلزم این است که دوستان هنرجو در زمینه تذهیب، دانش خود را به لحاظ مبانی هنر طراحی بالا ببرند و علاوه بر ممارست در زمینه اجرای نقوش تذهیب از لحاظ نظری نیز مطالعات جامعی در زمینه تاریخچه طراحی و به ویژه هنر طراحی اسلامی داشته باشند. شاید باورتان نشود که ما در زمینه آمیزش رنگ‌ها و به کارگیری آنها در تذهیب نیز باید حساسیت‌های زیادی به خرج دهیم؛ چرا که بسیاری از تونالیته‌های رنگی، خاص طراحی ایرانی است، اما برخی طیف‌های آنها کاملاً غریبه و غیرایرانی است و تشخیص این امر تنها از راه تجربه و مطالعه ممکن است.
امیرسجاد دبیریان
